Yanis Varoufakis: ‘Beseffen we wel dat we elke
dag fundamentele mensenrechten schenden?’
Beeld REUTERS
De Pandora
Papers toonden andermaal aan dat ’s werelds machtigsten hun rijkdom verbergen
in belastingparadijzen. En dat tegen de achtergrond van een pandemie waarin de
rijken nog veel rijker werden en de armen armer – meer dan 40 procent van de
Belgen kon vorig jaar geen cent sparen tijdens een doorsnee maand. Volgens
Yanis Varoufakis (60), ’s werelds meest flamboyante econoom en gewezen Grieks
minister van Financiën, zal de kloof blijven groeien. Maar de dwarsdenker heeft
ideeën. ‘Het meest bevrijdende besef is dat alles anders kan.’
SAM OOGHE31 oktober 2021, 10:52
Varoufakis
werd wereldberoemd tijdens de Griekse schuldencrisis in 2015, toen hij aan de
zijde van Grieks premier Alexis Tsipras, zijn partijgenoot bij het
radicaal-linkse Syriza, de strijd aanging met de ‘Trojka’ – de coalitie van de
Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair
Fonds – die het noodlijdende Griekenland alleen wilde redden als het
verregaande bezuinigingen zou doorvoeren. Varoufakis toonde zich als minister
van Financiën onvermurwbaar en vergeleek de saneringspolitiek van de Trojka met
foltering. Na amper 162 dagen als regeringslid bleek Varoufakis zelfs voor de
eigen partij te koppig, en nam hij ontslag. Het kabinet-Tsipras ging
uiteindelijk grotendeels akkoord met de bezuinigingen, die het land nog enkele
decennia zal moeten volhouden.
Yanis
Varoufakis: “Het is intussen zes jaar geleden. Vóór mijn periode als minister
was ik prof, maar ik ben daarna niet meer teruggekeerd naar de academische
wereld. Ik schrijf nu boeken voor een breed publiek, geen wetenschappelijke
papers. Ik wil luidop nadenken over de toekomst van de wereldeconomie.”
Schrok u van de onthullingen in de
Pandora Papers?
Varoufakis:
“Nee. Ik vind het gek dat sommige mensen wel nog verrast waren. Het is toch
geen geheim meer dat we intussen monumentale niveaus van ongelijkheid,
corruptie en belastingontwijking hebben bereikt? In de Verenigde Staten bezit
de rijkste 0,1 procent van de samenleving evenveel als de armste 90 procent. En
op de beurs van New York maken negen op de tien beursgenoteerde vennootschappen
deel uit van amper drie gigantische corporaties. De concentratie van rijkdom en
macht is obsceen. Dit is niet langer het klassieke kapitalisme zoals we het
vroeger kenden. Een bedrijf als Amazon is méér dan een megafirma: het is een pijler
van een nieuw soort feodalisme.”
Hoe bedoelt u?
Varoufakis:
“Ik bedoel daarmee dat wij, de burgers, meer en meer lijfeigenen worden die
vastzitten in de greep van een nieuw soort feodale heersers: de big tech. Hun
macht is angstaanjagend. Amazon behandelt zijn werknemers als vervangbare
robots. Hun businessmodel duwt kleine winkels – die het weefsel vormen van onze
gemeenschap – de afgrond in. Net als Facebook of Google levert Amazon niet
zomaar een dienst: de algoritmen bepalen wat mensen kopen, bekijken en lezen.
Het zijn machines die massaal ons gedrag veranderen.
“Eén van de
voornaamste liberale argumenten tegen het communisme is dat een centraal
gepland systeem een bedreiging vormt voor de mensenrechten en onze persoonlijke
vrijheid. Wel, zijn we daar vandaag niet aanbeland met die techreuzen? Ze
houden onze overheden in een wurggreep. Weet je wat het indrukwekkendste is aan
de Pandora Papers? Het overgrote deel van het geld dat in die veilige havens is
ondergebracht, is daar legaal. Wat ze doen, is volgens de letter van de wet
niet eens verboden. Amazon draaide vorig jaar een omzet van 44 miljard euro in
Europa. Weet je hoeveel belastingen het daarop heeft betaald? Geen cent. Dat is
de wereld waarin we leven. Megabedrijven vallen buiten de controle van eender
welke natiestaat. Topmanagers dicteren het beleid aan politici.”
Verschillende politici, zoals
Belgisch minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V), willen
achterpoortjes sluiten. ‘Er is behoefte aan meer transparantie en controle’,
klinkt het. Maar tegelijk is er een gelatenheid voelbaar. Alsof er nu eenmaal
altijd achterpoortjes zullen bestaan.
Varoufakis:
“Dat is onzin. Het meest bevrijdende besef is dat alles anders kan. Er is in
mijn ogen geen grotere waanzin dan het dogma van Margaret Thatcher, namelijk
dat er geen alternatief is. Als we dat accepteren, zijn we geen creatieve
mensen meer, maar domme virussen die zichzelf en hun gedrag vermenigvuldigen –
om in het jargon van de pandemie te blijven. Centrumpolitici hameren op
institutionele veranderingen: de mazen in het net dichten. Maar daar geloof ik
niet langer in, of we zouden Luxemburg moeten afschaffen.”
Hoe bedoelt u?
Varoufakis:
“De enige reden waarom een land als Luxemburg bestaat, is omdat het een
belastingparadijs is. Dat Amazon geen belastingen betaalt, komt omdat het zijn
Europese hoofdkantoor in Luxemburg gevestigd heeft. Waarom is Jean-Claude
Juncker destijds het hoofd geworden van de Europese Commissie? Omdat hij
premier van Luxemburg was: hij runde het beste belastingparadijs van Europa.
“Je spreekt
over achterpoortjes sluiten, maar wie zou dat moeten doen? Dezelfde mensen die
de belastingparadijzen creëren en beheren: onze politici, de top van Europese
Unie. Zij gebruiken die achterpoortjes zélf om hun geld te verstoppen. Politici
kunnen met één stemming de deuren naar belastingparadijzen sluiten, maar dat
gebeurt niet. Dat is waarom burgers het gevoel hebben dat er geen verandering
mogelijk is.”
'Amazon draaide vorig jaar een omzet van 44 miljard euro in Europa, maar heeft
daar geen cent belastingen op betaald.' Beeld Corbis via Getty Images
HET REGENT GELD
Varoufakis
deed meer dan boeken schrijven sinds zijn ontslag uit de Griekse regering, hij
bleef ook politiek actief. De professor richtte een beweging op die het gebrek
aan democratie in de Europese instellingen aanklaagt: Democracy in Europe
Movement 2025, of DiEM25. Tijdens de Europese parlementsverkiezingen deed de
beweging mee in een aantal lidstaten – Varoufakis zelf kwam op in Duitsland,
paradoxaal genoeg de lidstaat bij uitstek die Griekenland strenge besparingen
oplegde. DiEM25 behaalde geen zetels, al was het nipt.
U bent in 2015 als geen ander
gemangeld door de elite van de Europese Unie, en toch staat u voor een radicaal
pro-Europees project. Veel Grieken haten de EU.
Varoufakis:
“Ik ben in Griekenland opgegroeid in een dictatuur. Familieleden van me zijn
ter dood veroordeeld, we kenden geen vrijheid. We keken op naar de Europese
Unie, als baken van hoop, als lichtend pad van de democratie. Het heeft van mij
een toegewijde Europese democraat gemaakt.
“Tijdens de
schuldencrisis dacht ik dikwijls: dit is geen democratisch proces meer. Dit is
dwang, de Griekse burgers en bedrijven worden in een houdgreep genomen. Het
heeft mijn overtuiging alleen maar gesterkt om Europa te helpen herstellen.”
Eén van de doelen van DiEM25 is om
het Europarlement te versterken.
Varoufakis:
“‘Versterken’ is niet het juiste woord, want dat impliceert dat het halfrond
vandaag al een zekere macht heeft. Dat is niet het geval. We hebben wel een
orgaan dat het Europees Parlement heet, maar in feite is het geen echt
parlement. Het heeft niet eens het récht om wetgeving te initiëren. Het is een
dood orgaan, een vijgenblad om de naaktheid van de Europese democratie te
bedekken. De echte macht zit elders, bij niet-verkozenen.”
Waarom stelde u zich verkiesbaar
voor een ‘dood orgaan’?
Varoufakis:
“Ik heb tijdens mijn verkiezingscampagne verteld aan de Duitsers dat ik slechts
één week in het Europarlement zou zetelen. Het plan was: één toespraak geven en
dan aftreden. Het zou een symbolische daad zijn waarmee we de visie van onze
beweging konden uitdragen: dat er géén spanningen bestaan tussen pakweg
Duitsland en Griekenland, tussen noord en zuid. Ik heb veel meer gemeen met
sommige Belgische collega’s dan met de Griekse oligarchie. Ideeën zijn
belangrijker dan de nationaliteit op ons paspoort.”
U zei zonet dat de echte macht in
Europa ‘elders’ ligt. Waar?
Varoufakis:
“Sinds de jaren 70 is de macht steeds meer verschoven naar de bankiers van de ECB:
de sleutels voor het monetaire beleid werden in handen gegeven van de centrale
bankiers, zonder dat de kiezers ook maar iets te zeggen hadden over welke koers
we moesten varen. De superrijken hebben daarvan geprofiteerd, en dat doen ze
vandaag nog steeds. Door miljarden in de financiële markten te pompen – dat is
wat de ECB nu al jaren doet, door banken te financieren om leningen te geven
aan bedrijven – is er een groot feest uitgebarsten op de aandelenmarkten. Het
regent geld voor de rijken. Maar al dat bijgedrukte geld leidt niet tot échte
investeringen in de reële economie. Bedrijven en aandeelhouders gebruiken het
gewoon om hun eigen aandelen terug te kopen, waardoor hun vermogens toenemen.
“Het is toch
hallucinant dat ECB-voorzitter Christine Lagarde samen met een groep
niet-verkozen ambtenaren beslist hoeveel vers geld ze in de economie zullen
pompen? Is het deze keer 80 miljard euro? Of 20 miljard? Passen ze de
rentetarieven een beetje aan, of niet? Het is alsof ze in de cockpit van een
vliegtuig zitten met slechts één hendel – vooruit of achteruit – terwijl
níémand van ons heeft mogen kiezen wie de piloten zijn.”
De Trojka dwong Griekenland tot
zware besparingen. U noemde dat een foltering voor de Grieken. Hoe gaat het nu
in uw land?
Varoufakis:
“We zakken elke dag dieper weg in de armoede. Ik vind het opvallend hoe in
Brussel en New York een beeld wordt opgehangen dat Athene een groot economisch
wonder van herstel is, dankzij het strenge ‘herstelbeleid’. Maar vandaag is
onze schuld hoger dan toen. We zijn meer failliet dan ooit!
“Griekenland
is failliet verklaard door de Trojka, maar wat is er sindsdien gebeurd om de
put te dempen? De Grieken moesten lenen. Lenen en blijven lenen. Waardoor de
regering een enorm tekort torst en meer schulden dan ooit moet dekken. Tegelijk
worden we verplicht om onze noodlijdende economie te folteren met enorme
taksen. Vennootschappen betalen tot 75 procent belastingen. Bedrijven moeten
hun belastingen nu niet aan het einde van het jaar betalen, maar in het jaar
vóór hun boekjaar. Het is verstikkend.
“En het
blijft niet bij Griekenland. Besparen is een Europese ziekte geworden. Terwijl
Europa nog nooit zoveel geld had als nu. We zouden miljarden kunnen investeren
in een groene transitie, scholing, gezondheid en kwaliteitsvolle jobs, maar we
zitten klem in onze logica. Duitsland houdt vast aan vervuilende
bruinkoolcentrales en we voltooien de bouw van Nord Stream II, een pijpleiding
die gas van Rusland naar Europa brengt en Poetin nog sterker maakt dan hij al
is. Zo hypothekeer je je eigen toekomst en veiligheid. In bijna alle lidstaten
denkt meer dan de helft van de mensen dat hun kinderen een slechter leven
zullen hebben dan zij.”
AANDELEN VOOR ALLEN
Een mens zou bijna vergeten dat u
graag fantaseert over een betere toekomst.
Varoufakis:
“Ja! Het is mijn vaste overtuiging dat we de financiële wereld radicaal moeten
herdenken. Vandaag werkt het zo: bankiers geven hun klanten kredieten – fictief
geld dat ze uit het niets doen verschijnen – waarmee de klanten stukjes van
verschillende bedrijven kunnen verwerven in de vorm van aandelen. In plaats van
te wachten tot de bedrijven winst maken en dividend uitkeren, verkopen ze hun
aandelen vaak snel tegen een hogere prijs. Aan wie? Aan andere rijke mensen die
óók fictief geld krijgen van een bank. Zolang dat spelletje doorgaat, groeit de
handel in aandelen en stijgt de prijs. Steeds meer, steeds sneller:
aandeelhouders boeken enorme winsten, bankiers krijgen een deel van de koek, en
met dat geld kopen de rijken nóg meer aandelen... Tot de zeepbel barst. En dan
bellen de bankiers naar hun favoriete politici in Washington of Brussel, met de
vraag om de banken te redden. Waarna hun verliezen worden overgedragen aan de
belastingbetalers, die door de lage rente op hun spaarrekeningen sowieso al
armer werden met de minuut.
“Dat patroon
keert steeds terug, crash na crash na crash. Een vergunning voor privébanken om
fictief geld uit te lenen in combinatie met een aandelenmarkt, is een snelweg
naar de ondergang. Het zorgt ervoor dat zowat alle aandelen in handen komen van
een kleine minderheid. Op termijn zal een handvol superfondsen bijna alles
bezitten.
“Het huidige
systeem creëert machtige bedrijven die overheden overschaduwen. Gigacorporaties
zoals Google of ExxonMobil schrijven de wetten en vernietigen de planeet. Echte
liberalen verraden zichzelf zodra ze een oogje dichtknijpen voor zulke
praktijken. In een samenleving onder de duim van gigantische corporaties
betekent vrijheid evenveel als in een samenleving die wordt gecontroleerd door
totalitaire regimes: niets.
“De
oplossing is: de aandelenmarkt verbieden.”
U wilt de beurs afschaffen? Hoe zou
dat werken?
Varoufakis:
“Ik beschrijf dat experiment in mijn laatste boek, Another Now. Het
idee is dat iedereen vanaf zijn geboorte een digitale rekening krijgt bij de
centrale bank. In plaats van geld bij te drukken en in de financiële markten te
pompen, stort de centrale bank bij iedereen elke maand een som geld – dat
bedrag kan variëren naargelang de noden van de economische situatie. Doordat
iedereen zo’n digitale account krijgt bij de centrale bank, zou de nood aan
commerciële bankrekeningen verdwijnen.
“Binnen een
bedrijf zou iedereen die er werkzaam is, precies één aandeel bezitten. Daardoor
krijgt elke werknemer evenveel inspraak in de koers die het bedrijf moet varen.
Dat is een groot verschil met de situatie zoals ze nu is: vandaag zijn het de
meerderheidsaandeelhouders die alles bepalen. Ze stemmen voor hun eigen
belangen: voor strategieën die leiden tot grotere dividenden en
kortetermijnwinsten – soms zelfs ten koste van het bedrijf zelf. In mijn
voorstel heeft iedereen evenveel zeg in de bedrijfsstrategie, van
managementskwesties tot de verdeling van de inkomsten. Dat leidt tot meer
inkomensgelijkheid en beslissingen die de belangen op lange termijn
vooropstellen.
“Dat alles
betekent dat aandelenmarkten grotendeels verdwijnen, en dus ook beurscrashes.”
En hoe zit het met de financiering
van dat systeem?
Varoufakis:
“In een ideale wereld heft de staat alleen nog een vennootschapsbelasting en
een grondbelasting. De belastingen op je inkomen en de btw vallen helemaal weg
in mijn voorstel. Met de inkomsten die de staat ophaalt door bedrijven te
belasten, stort ze elke maand een bedrag op de digitale rekening van de
werknemers. Een beetje zoals een basisinkomen dus, maar eigenlijk is het een
soort dividend voor de werknemers, omdat ze zélf mede-aandeelhouder zijn van
het bedrijf waarvoor ze werken. Het is de vrije markt zonder kapitalisme.”
Sommige economen opperden een
soortgelijk idee toen de pandemie begon. In plaats van miljarden in de
financiële markten te pompen, had de ECB alle Europese burgers vorig jaar
rechtstreeks enkele duizenden euro’s moeten geven, klonk het.
Varoufakis (knikt):
“Ik heb dat ook voorgesteld: geef elk huishouden 2.000 euro. Ik heb de
berekening gemaakt: die inspanning zou zo’n 750 miljard euro gekost hebben.
Maar Europa heeft gekozen om het geld grotendeels in de financiële markten te
pompen, zoals altijd. De kostprijs? 750 miljard euro. Dat geld is niet bij de
mensen geraakt die in de problemen kwamen tijdens de pandemie. Nee: het is
opgepot door multinationals zoals Volkswagen. Of het is door
projectontwikkelaars en aandeelhouders geïnvesteerd in vastgoed, waardoor de
huizenprijzen nog gestegen zijn. Mensen die het al moeilijk hadden om iets te
kopen, krijgen het nu nog moeilijker.”
AFGHANEN WELKOM
Afgelopen zomer ging een groep
sans-papiers in hongerstaking in Brussel. Een open brief van enkele
invloedrijke denkers belandde op het bureau van staatssecretaris voor Asiel en
Migratie Sammy Mahdi (CD&V), met de vraag om de menselijkheid voorop te
stellen. U was één van de ondertekenaars.
Varoufakis:
“We horen al meer dan honderd jaar dat migratie een grote uitdaging is. Volgens
sommigen is een menselijk asielbeleid zelfs onmogelijk. Maar wat als de
Amerikanen er in de 19de eeuw óók zo over hadden gedacht? Dan zou de VS niet de
supermacht zijn die ze vandaag is. Het is een land van migranten.
“Of je nu in
Australië, Amerika of Canada bent: overal wonen nakomelingen van Europeanen, dé
grootste netto-exporteurs van migranten in de geschiedenis. Vandaag is de
demografie op ons continent veranderd. Wij zijn oud geworden en de wereld
rondom ons is jonger. Dus komen er nu mensen naar Europa. Wat is daar mis mee?
We kunnen het feit niet veranderen dat de mens een migrerende soort is. De homo
sapiens is constant in beweging, al sinds het prille begin, toen we vanuit
Afrika de wereld bestreken.”
Met permissie, meneer Varoufakis,
maar dat klinkt een beetje wollig. Migratie brengt ook problemen met zich mee.
Taal- en onderwijsachterstand, discriminatie, armoede.
Varoufakis:
“Je hebt dat historische perspectief nodig, vind ik, want je kunt de aard van
onze soort niet veranderen. Maar wat doen we? Enorm veel geld verspillen aan
beveiligde grenzen. We laten mensen sterven aan onze deur en doen alsof het ons
probleem niet is. We duwen gammele bootjes terug de zee in, waardoor
vluchtelingen verdrinken. Beseffen we dat wel, dat we elke dag fundamentele
mensenrechten schenden?”
U bezoekt weleens de
vluchtelingenkampen in Griekenland, zoals op het eiland Lesbos.
Varoufakis:
“Onlangs was ik er weer, en ik kan u vertellen dat het een erg triest gezicht
is. In zekere zin zijn de nieuwere kampen nog droeviger. Ze zien er best
fatsoenlijk uit: de vluchtelingen hebben wifi, er is een restaurant, enzovoort.
Maar er staat wel een hek omheen met prikkeldraad. Het is een gevangenenkamp.
We sluiten mensen op omdat ze geen papieren hebben, en in tegenstelling tot
gedetineerden weten ze niet eens hoelang ze er zullen blijven. Het zijn
onschuldige mensen achter de tralies van de Europese Unie. Voor mij, als
democratisch liberaal, is dat een verstikkend idee. Het hadden mijn vrouw, mijn
dochter en ikzelf kunnen zijn, als het lot had bepaald dat we in Nigeria of
Afghanistan waren geboren.
“Terwijl we
die mensen dus nódig hebben! De wetenschappers achter het Pfizer-vaccin kwamen
uit Turkije. Laten we de mensen in de gevangenenkampen in Griekenland niet
beschouwen als vijanden, maar als de medeburgers die ons zullen redden van de
volgende pandemie. In die zin is het Europees beleid niet alleen onmenselijk,
maar ook dom.”
‘Elk Europees huishouden 2.000 euro geven tijdens corona had ons evenveel gekost als wat de ECB in de markten heeft gepompt. Maar dat geld is niet geraakt tot bij wie het nodig had.’
Beeld Corbis via Getty Images
Als overtuigd democraat moet u toch
beseffen dat de deur openzetten níét is waarvoor de Europese kiezer de laatste
jaren heeft gestemd?
Varoufakis:
“Europeanen stemmen en denken meer xenofoob dan tien jaar geleden, dat is waar.
Volgens mij komt dat omdat Europa stagneert. Het spaargeld van gewone werkende
mensen wordt minder waard, laaggeschoolde arbeiders verliezen hun jobs. Ze voelen
zich machteloos. Aan de basis van vreemdelingenhaat ligt een gevoel van
vernedering dat niets met buitenlanders te maken heeft. Om dat tegen te gaan,
moet je een gevoel van waardigheid teruggeven aan mensen – en dat kan
bijvoorbeeld met een vorm van een basisinkomen.
“In 2015,
toen de Griekse vluchtelingenkampen volstroomden, sprak ik met Ada Colau, de
burgemeester van Barcelona. Ze had middelen op overschot en bouwde zelf een
kamp, om 5.000 vluchtelingen uit Lesbos over te hevelen naar Barcelona. Een
nobel idee, maar Spanje, Griekenland en de EU blokkeerden haar plan. Daarom
vind ik vind dat we de beslissingsmacht over zulke zaken meer bij regio’s en
lokale gemeenschappen moeten leggen. Wie veel vluchtelingen opneemt, kan dan
met een subsidie beloond worden door Europa. In het begin zullen die aantallen
beperkt zijn, maar wanneer lokale gemeenschappen – de mensen zelf, dicht bij
huis – voelen dat ze controle hebben over wie er binnenkomt in hun wereld,
zullen ze in veel gevallen beseffen dat het goed is voor de integratie en
dynamiek in hun eigen leefomgeving. Meer progressieve gebieden zoals Barcelona
zullen wellicht als eerste mensen binnenlaten uit Afghanistan, Ghana of
Nigeria. Wanneer er draagvlak is bij de lokale bevolking, zal dat leiden tot verlaten
buurten die herleven, en dan gaat de bal elders ook aan het rollen.”
Dat is een erg optimistisch plan.
Varoufakis:
“We zullen toch íéts moeten proberen, want het huidige beleid is Europa
onwaardig. Vergeet niet: veel Europese regio’s zijn dood en verlaten, ze hebben
nood aan nieuw bloed. In Griekenland en Italië zijn er duizenden verlaten
dorpen waar je huizen kunt kopen voor 1 euro. Je kunt contracten afsluiten met
vluchtelingen: we geven je vijf jaar lang de mogelijkheid om hier iets op te
bouwen en de lokale economie te laten herleven. In ruil komt er weer leven in
de brouwerij. Dat kost niet veel en de maatregel zal zichzelf op veel plekken
ruimschoots terugverdienen.”
Yanis Varoufakis, ‘Another Now’, Random House. Beeld rv
