Yanis Varoufakis: ‘Beseffen we wel dat we elke dag fundamentele mensenrechten schenden?’

Interview met Econoom Yanis Varoufakis
Beeld REUTERS

De Pandora Papers toonden andermaal aan dat ’s werelds machtigsten hun rijkdom verbergen in belastingparadijzen. En dat tegen de achtergrond van een pandemie waarin de rijken nog veel rijker werden en de armen armer – meer dan 40 procent van de Belgen kon vorig jaar geen cent sparen tijdens een doorsnee maand. Volgens Yanis Varoufakis (60), ’s werelds meest flamboyante econoom en gewezen Grieks minister van Financiën, zal de kloof blijven groeien. Maar de dwarsdenker heeft ideeën. ‘Het meest bevrijdende besef is dat alles anders kan.’

SAM OOGHE31 oktober 2021, 10:52

Varoufakis werd wereldberoemd tijdens de Griekse schuldencrisis in 2015, toen hij aan de zijde van Grieks premier Alexis Tsipras, zijn partijgenoot bij het radicaal-linkse Syriza, de strijd aanging met de ‘Trojka’ – de coalitie van de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds – die het noodlijdende Griekenland alleen wilde redden als het verregaande bezuinigingen zou doorvoeren. Varoufakis toonde zich als minister van Financiën onvermurwbaar en vergeleek de saneringspolitiek van de Trojka met foltering. Na amper 162 dagen als regeringslid bleek Varoufakis zelfs voor de eigen partij te koppig, en nam hij ontslag. Het kabinet-Tsipras ging uiteindelijk grotendeels akkoord met de bezuinigingen, die het land nog enkele decennia zal moeten volhouden.

Yanis Varoufakis: “Het is intussen zes jaar geleden. Vóór mijn periode als minister was ik prof, maar ik ben daarna niet meer teruggekeerd naar de academische wereld. Ik schrijf nu boeken voor een breed publiek, geen wetenschappelijke papers. Ik wil luidop nadenken over de toekomst van de wereldeconomie.”

Schrok u van de onthullingen in de Pandora Papers?

Varoufakis: “Nee. Ik vind het gek dat sommige mensen wel nog verrast waren. Het is toch geen geheim meer dat we intussen monumentale niveaus van ongelijkheid, corruptie en belastingontwijking hebben bereikt? In de Verenigde Staten bezit de rijkste 0,1 procent van de samenleving evenveel als de armste 90 procent. En op de beurs van New York maken negen op de tien beursgenoteerde vennootschappen deel uit van amper drie gigantische corporaties. De concentratie van rijkdom en macht is obsceen. Dit is niet langer het klassieke kapitalisme zoals we het vroeger kenden. Een bedrijf als Amazon is méér dan een megafirma: het is een pijler van een nieuw soort feodalisme.”

Hoe bedoelt u?

Varoufakis: “Ik bedoel daarmee dat wij, de burgers, meer en meer lijfeigenen worden die vastzitten in de greep van een nieuw soort feodale heersers: de big tech. Hun macht is angstaanjagend. Amazon behandelt zijn werknemers als vervangbare robots. Hun businessmodel duwt kleine winkels – die het weefsel vormen van onze gemeenschap – de afgrond in. Net als Facebook of Google levert Amazon niet zomaar een dienst: de algoritmen bepalen wat mensen kopen, bekijken en lezen. Het zijn machines die massaal ons gedrag veranderen.

“Eén van de voornaamste liberale argumenten tegen het communisme is dat een centraal gepland systeem een bedreiging vormt voor de mensenrechten en onze persoonlijke vrijheid. Wel, zijn we daar vandaag niet aanbeland met die techreuzen? Ze houden onze overheden in een wurggreep. Weet je wat het indrukwekkendste is aan de Pandora Papers? Het overgrote deel van het geld dat in die veilige havens is ondergebracht, is daar legaal. Wat ze doen, is volgens de letter van de wet niet eens verboden. Amazon draaide vorig jaar een omzet van 44 miljard euro in Europa. Weet je hoeveel belastingen het daarop heeft betaald? Geen cent. Dat is de wereld waarin we leven. Megabedrijven vallen buiten de controle van eender welke natiestaat. Topmanagers dicteren het beleid aan politici.”

Verschillende politici, zoals Belgisch minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V), willen achterpoortjes sluiten. ‘Er is behoefte aan meer transparantie en controle’, klinkt het. Maar tegelijk is er een gelatenheid voelbaar. Alsof er nu eenmaal altijd achterpoortjes zullen bestaan.

Varoufakis: “Dat is onzin. Het meest bevrijdende besef is dat alles anders kan. Er is in mijn ogen geen grotere waanzin dan het dogma van Margaret Thatcher, namelijk dat er geen alternatief is. Als we dat accepteren, zijn we geen creatieve mensen meer, maar domme virussen die zichzelf en hun gedrag vermenigvuldigen – om in het jargon van de pandemie te blijven. Centrumpolitici hameren op institutionele veranderingen: de mazen in het net dichten. Maar daar geloof ik niet langer in, of we zouden Luxemburg moeten afschaffen.”

Hoe bedoelt u?

Varoufakis: “De enige reden waarom een land als Luxemburg bestaat, is omdat het een belastingparadijs is. Dat Amazon geen belastingen betaalt, komt omdat het zijn Europese hoofdkantoor in Luxemburg gevestigd heeft. Waarom is Jean-Claude Juncker destijds het hoofd geworden van de Europese Commissie? Omdat hij premier van Luxemburg was: hij runde het beste belastingparadijs van Europa.

“Je spreekt over achterpoortjes sluiten, maar wie zou dat moeten doen? Dezelfde mensen die de belastingparadijzen creëren en beheren: onze politici, de top van Europese Unie. Zij gebruiken die achterpoortjes zélf om hun geld te verstoppen. Politici kunnen met één stemming de deuren naar belastingparadijzen sluiten, maar dat gebeurt niet. Dat is waarom burgers het gevoel hebben dat er geen verandering mogelijk is.”

'Amazon draaide vorig jaar een omzet van 44 miljard euro in Europa, maar heeft daar geen cent belastingen op betaald.'  Beeld Corbis via Getty Images

HET REGENT GELD

Varoufakis deed meer dan boeken schrijven sinds zijn ontslag uit de Griekse regering, hij bleef ook politiek actief. De professor richtte een beweging op die het gebrek aan democratie in de Europese instellingen aanklaagt: Democracy in Europe Movement 2025, of DiEM25. Tijdens de Europese parlementsverkiezingen deed de beweging mee in een aantal lidstaten – Varoufakis zelf kwam op in Duitsland, paradoxaal genoeg de lidstaat bij uitstek die Griekenland strenge besparingen oplegde. DiEM25 behaalde geen zetels, al was het nipt.

U bent in 2015 als geen ander gemangeld door de elite van de Europese Unie, en toch staat u voor een radicaal pro-Europees project. Veel Grieken haten de EU.

Varoufakis: “Ik ben in Griekenland opgegroeid in een dictatuur. Familieleden van me zijn ter dood veroordeeld, we kenden geen vrijheid. We keken op naar de Europese Unie, als baken van hoop, als lichtend pad van de democratie. Het heeft van mij een toegewijde Europese democraat gemaakt.

“Tijdens de schuldencrisis dacht ik dikwijls: dit is geen democratisch proces meer. Dit is dwang, de Griekse burgers en bedrijven worden in een houdgreep genomen. Het heeft mijn overtuiging alleen maar gesterkt om Europa te helpen herstellen.”

Eén van de doelen van DiEM25 is om het Europarlement te versterken.

Varoufakis: “‘Versterken’ is niet het juiste woord, want dat impliceert dat het halfrond vandaag al een zekere macht heeft. Dat is niet het geval. We hebben wel een orgaan dat het Europees Parlement heet, maar in feite is het geen echt parlement. Het heeft niet eens het récht om wetgeving te initiëren. Het is een dood orgaan, een vijgenblad om de naaktheid van de Europese democratie te bedekken. De echte macht zit elders, bij niet-verkozenen.”

Waarom stelde u zich verkiesbaar voor een ‘dood orgaan’?

Varoufakis: “Ik heb tijdens mijn verkiezingscampagne verteld aan de Duitsers dat ik slechts één week in het Europarlement zou zetelen. Het plan was: één toespraak geven en dan aftreden. Het zou een symbolische daad zijn waarmee we de visie van onze beweging konden uitdragen: dat er géén spanningen bestaan tussen pakweg Duitsland en Griekenland, tussen noord en zuid. Ik heb veel meer gemeen met sommige Belgische collega’s dan met de Griekse oligarchie. Ideeën zijn belangrijker dan de nationaliteit op ons paspoort.”

U zei zonet dat de echte macht in Europa ‘elders’ ligt. Waar?

Varoufakis: “Sinds de jaren 70 is de macht steeds meer verschoven naar de bankiers van de ECB: de sleutels voor het monetaire beleid werden in handen gegeven van de centrale bankiers, zonder dat de kiezers ook maar iets te zeggen hadden over welke koers we moesten varen. De superrijken hebben daarvan geprofiteerd, en dat doen ze vandaag nog steeds. Door miljarden in de financiële markten te pompen – dat is wat de ECB nu al jaren doet, door banken te financieren om leningen te geven aan bedrijven – is er een groot feest uitgebarsten op de aandelenmarkten. Het regent geld voor de rijken. Maar al dat bijgedrukte geld leidt niet tot échte investeringen in de reële economie. Bedrijven en aandeelhouders gebruiken het gewoon om hun eigen aandelen terug te kopen, waardoor hun vermogens toenemen.

“Het is toch hallucinant dat ECB-voorzitter Christine Lagarde samen met een groep niet-verkozen ambtenaren beslist hoeveel vers geld ze in de economie zullen pompen? Is het deze keer 80 miljard euro? Of 20 miljard? Passen ze de rentetarieven een beetje aan, of niet? Het is alsof ze in de cockpit van een vliegtuig zitten met slechts één hendel – vooruit of achteruit – terwijl níémand van ons heeft mogen kiezen wie de piloten zijn.”

De Trojka dwong Griekenland tot zware besparingen. U noemde dat een foltering voor de Grieken. Hoe gaat het nu in uw land?

Varoufakis: “We zakken elke dag dieper weg in de armoede. Ik vind het opvallend hoe in Brussel en New York een beeld wordt opgehangen dat Athene een groot economisch wonder van herstel is, dankzij het strenge ‘herstelbeleid’. Maar vandaag is onze schuld hoger dan toen. We zijn meer failliet dan ooit!

“Griekenland is failliet verklaard door de Trojka, maar wat is er sindsdien gebeurd om de put te dempen? De Grieken moesten lenen. Lenen en blijven lenen. Waardoor de regering een enorm tekort torst en meer schulden dan ooit moet dekken. Tegelijk worden we verplicht om onze noodlijdende economie te folteren met enorme taksen. Vennootschappen betalen tot 75 procent belastingen. Bedrijven moeten hun belastingen nu niet aan het einde van het jaar betalen, maar in het jaar vóór hun boekjaar. Het is verstikkend.

“En het blijft niet bij Griekenland. Besparen is een Europese ziekte geworden. Terwijl Europa nog nooit zoveel geld had als nu. We zouden miljarden kunnen investeren in een groene transitie, scholing, gezondheid en kwaliteitsvolle jobs, maar we zitten klem in onze logica. Duitsland houdt vast aan vervuilende bruinkoolcentrales en we voltooien de bouw van Nord Stream II, een pijpleiding die gas van Rusland naar Europa brengt en Poetin nog sterker maakt dan hij al is. Zo hypothekeer je je eigen toekomst en veiligheid. In bijna alle lidstaten denkt meer dan de helft van de mensen dat hun kinderen een slechter leven zullen hebben dan zij.”

‘Vandaag is de schuld van Griekenland hoger dan tijdens de schuldencrisis in 2015. We zijn meer failliet dan ooit! Bedrijven moeten tot 75 procent belastingen betalen, het is verstikkend.’ Beeld Photo News

AANDELEN VOOR ALLEN

Een mens zou bijna vergeten dat u graag fantaseert over een betere toekomst.

Varoufakis: “Ja! Het is mijn vaste overtuiging dat we de financiële wereld radicaal moeten herdenken. Vandaag werkt het zo: bankiers geven hun klanten kredieten – fictief geld dat ze uit het niets doen verschijnen – waarmee de klanten stukjes van verschillende bedrijven kunnen verwerven in de vorm van aandelen. In plaats van te wachten tot de bedrijven winst maken en dividend uitkeren, verkopen ze hun aandelen vaak snel tegen een hogere prijs. Aan wie? Aan andere rijke mensen die óók fictief geld krijgen van een bank. Zolang dat spelletje doorgaat, groeit de handel in aandelen en stijgt de prijs. Steeds meer, steeds sneller: aandeelhouders boeken enorme winsten, bankiers krijgen een deel van de koek, en met dat geld kopen de rijken nóg meer aandelen... Tot de zeepbel barst. En dan bellen de bankiers naar hun favoriete politici in Washington of Brussel, met de vraag om de banken te redden. Waarna hun verliezen worden overgedragen aan de belastingbetalers, die door de lage rente op hun spaarrekeningen sowieso al armer werden met de minuut.

“Dat patroon keert steeds terug, crash na crash na crash. Een vergunning voor privébanken om fictief geld uit te lenen in combinatie met een aandelenmarkt, is een snelweg naar de ondergang. Het zorgt ervoor dat zowat alle aandelen in handen komen van een kleine minderheid. Op termijn zal een handvol superfondsen bijna alles bezitten.

“Het huidige systeem creëert machtige bedrijven die overheden overschaduwen. Gigacorporaties zoals Google of ExxonMobil schrijven de wetten en vernietigen de planeet. Echte liberalen verraden zichzelf zodra ze een oogje dichtknijpen voor zulke praktijken. In een samenleving onder de duim van gigantische corporaties betekent vrijheid evenveel als in een samenleving die wordt gecontroleerd door totalitaire regimes: niets.

“De oplossing is: de aandelenmarkt verbieden.”

U wilt de beurs afschaffen? Hoe zou dat werken?

Varoufakis: “Ik beschrijf dat experiment in mijn laatste boek, Another Now. Het idee is dat iedereen vanaf zijn geboorte een digitale rekening krijgt bij de centrale bank. In plaats van geld bij te drukken en in de financiële markten te pompen, stort de centrale bank bij iedereen elke maand een som geld – dat bedrag kan variëren naargelang de noden van de economische situatie. Doordat iedereen zo’n digitale account krijgt bij de centrale bank, zou de nood aan commerciële bankrekeningen verdwijnen.

“Binnen een bedrijf zou iedereen die er werkzaam is, precies één aandeel bezitten. Daardoor krijgt elke werknemer evenveel inspraak in de koers die het bedrijf moet varen. Dat is een groot verschil met de situatie zoals ze nu is: vandaag zijn het de meerderheidsaandeelhouders die alles bepalen. Ze stemmen voor hun eigen belangen: voor strategieën die leiden tot grotere dividenden en kortetermijnwinsten – soms zelfs ten koste van het bedrijf zelf. In mijn voorstel heeft iedereen evenveel zeg in de bedrijfsstrategie, van managementskwesties tot de verdeling van de inkomsten. Dat leidt tot meer inkomensgelijkheid en beslissingen die de belangen op lange termijn vooropstellen.

“Dat alles betekent dat aandelenmarkten grotendeels verdwijnen, en dus ook beurscrashes.”

En hoe zit het met de financiering van dat systeem?

Varoufakis: “In een ideale wereld heft de staat alleen nog een vennootschapsbelasting en een grondbelasting. De belastingen op je inkomen en de btw vallen helemaal weg in mijn voorstel. Met de inkomsten die de staat ophaalt door bedrijven te belasten, stort ze elke maand een bedrag op de digitale rekening van de werknemers. Een beetje zoals een basisinkomen dus, maar eigenlijk is het een soort dividend voor de werknemers, omdat ze zélf mede-aandeelhouder zijn van het bedrijf waarvoor ze werken. Het is de vrije markt zonder kapitalisme.”

Sommige economen opperden een soortgelijk idee toen de pandemie begon. In plaats van miljarden in de financiële markten te pompen, had de ECB alle Europese burgers vorig jaar rechtstreeks enkele duizenden euro’s moeten geven, klonk het.

Varoufakis (knikt): “Ik heb dat ook voorgesteld: geef elk huishouden 2.000 euro. Ik heb de berekening gemaakt: die inspanning zou zo’n 750 miljard euro gekost hebben. Maar Europa heeft gekozen om het geld grotendeels in de financiële markten te pompen, zoals altijd. De kostprijs? 750 miljard euro. Dat geld is niet bij de mensen geraakt die in de problemen kwamen tijdens de pandemie. Nee: het is opgepot door multinationals zoals Volkswagen. Of het is door projectontwikkelaars en aandeelhouders geïnvesteerd in vastgoed, waardoor de huizenprijzen nog gestegen zijn. Mensen die het al moeilijk hadden om iets te kopen, krijgen het nu nog moeilijker.”

AFGHANEN WELKOM

Afgelopen zomer ging een groep sans-papiers in hongerstaking in Brussel. Een open brief van enkele invloedrijke denkers belandde op het bureau van staatssecretaris voor Asiel en Migratie Sammy Mahdi (CD&V), met de vraag om de menselijkheid voorop te stellen. U was één van de ondertekenaars.

Varoufakis: “We horen al meer dan honderd jaar dat migratie een grote uitdaging is. Volgens sommigen is een menselijk asielbeleid zelfs onmogelijk. Maar wat als de Amerikanen er in de 19de eeuw óók zo over hadden gedacht? Dan zou de VS niet de supermacht zijn die ze vandaag is. Het is een land van migranten.

“Of je nu in Australië, Amerika of Canada bent: overal wonen nakomelingen van Europeanen, dé grootste netto-exporteurs van migranten in de geschiedenis. Vandaag is de demografie op ons continent veranderd. Wij zijn oud geworden en de wereld rondom ons is jonger. Dus komen er nu mensen naar Europa. Wat is daar mis mee? We kunnen het feit niet veranderen dat de mens een migrerende soort is. De homo sapiens is constant in beweging, al sinds het prille begin, toen we vanuit Afrika de wereld bestreken.”

Met permissie, meneer Varoufakis, maar dat klinkt een beetje wollig. Migratie brengt ook problemen met zich mee. Taal- en onderwijsachterstand, discriminatie, armoede.

Varoufakis: “Je hebt dat historische perspectief nodig, vind ik, want je kunt de aard van onze soort niet veranderen. Maar wat doen we? Enorm veel geld verspillen aan beveiligde grenzen. We laten mensen sterven aan onze deur en doen alsof het ons probleem niet is. We duwen gammele bootjes terug de zee in, waardoor vluchtelingen verdrinken. Beseffen we dat wel, dat we elke dag fundamentele mensenrechten schenden?”

U bezoekt weleens de vluchtelingenkampen in Griekenland, zoals op het eiland Lesbos.

Varoufakis: “Onlangs was ik er weer, en ik kan u vertellen dat het een erg triest gezicht is. In zekere zin zijn de nieuwere kampen nog droeviger. Ze zien er best fatsoenlijk uit: de vluchtelingen hebben wifi, er is een restaurant, enzovoort. Maar er staat wel een hek omheen met prikkeldraad. Het is een gevangenenkamp. We sluiten mensen op omdat ze geen papieren hebben, en in tegenstelling tot gedetineerden weten ze niet eens hoelang ze er zullen blijven. Het zijn onschuldige mensen achter de tralies van de Europese Unie. Voor mij, als democratisch liberaal, is dat een verstikkend idee. Het hadden mijn vrouw, mijn dochter en ikzelf kunnen zijn, als het lot had bepaald dat we in Nigeria of Afghanistan waren geboren.

“Terwijl we die mensen dus nódig hebben! De wetenschappers achter het Pfizer-vaccin kwamen uit Turkije. Laten we de mensen in de gevangenenkampen in Griekenland niet beschouwen als vijanden, maar als de medeburgers die ons zullen redden van de volgende pandemie. In die zin is het Europees beleid niet alleen onmenselijk, maar ook dom.”

‘Elk Europees huishouden 2.000 euro geven tijdens corona had ons evenveel gekost als wat de ECB in de markten heeft gepompt. Maar dat geld is niet geraakt tot bij wie het nodig had.’

Beeld Corbis via Getty Images

Als overtuigd democraat moet u toch beseffen dat de deur openzetten níét is waarvoor de Europese kiezer de laatste jaren heeft gestemd?

Varoufakis: “Europeanen stemmen en denken meer xenofoob dan tien jaar geleden, dat is waar. Volgens mij komt dat omdat Europa stagneert. Het spaargeld van gewone werkende mensen wordt minder waard, laaggeschoolde arbeiders verliezen hun jobs. Ze voelen zich machteloos. Aan de basis van vreemdelingenhaat ligt een gevoel van vernedering dat niets met buitenlanders te maken heeft. Om dat tegen te gaan, moet je een gevoel van waardigheid teruggeven aan mensen – en dat kan bijvoorbeeld met een vorm van een basisinkomen.

“In 2015, toen de Griekse vluchtelingenkampen volstroomden, sprak ik met Ada Colau, de burgemeester van Barcelona. Ze had middelen op overschot en bouwde zelf een kamp, om 5.000 vluchtelingen uit Lesbos over te hevelen naar Barcelona. Een nobel idee, maar Spanje, Griekenland en de EU blokkeerden haar plan. Daarom vind ik vind dat we de beslissingsmacht over zulke zaken meer bij regio’s en lokale gemeenschappen moeten leggen. Wie veel vluchtelingen opneemt, kan dan met een subsidie beloond worden door Europa. In het begin zullen die aantallen beperkt zijn, maar wanneer lokale gemeenschappen – de mensen zelf, dicht bij huis – voelen dat ze controle hebben over wie er binnenkomt in hun wereld, zullen ze in veel gevallen beseffen dat het goed is voor de integratie en dynamiek in hun eigen leefomgeving. Meer progressieve gebieden zoals Barcelona zullen wellicht als eerste mensen binnenlaten uit Afghanistan, Ghana of Nigeria. Wanneer er draagvlak is bij de lokale bevolking, zal dat leiden tot verlaten buurten die herleven, en dan gaat de bal elders ook aan het rollen.”

Dat is een erg optimistisch plan.

Varoufakis: “We zullen toch íéts moeten proberen, want het huidige beleid is Europa onwaardig. Vergeet niet: veel Europese regio’s zijn dood en verlaten, ze hebben nood aan nieuw bloed. In Griekenland en Italië zijn er duizenden verlaten dorpen waar je huizen kunt kopen voor 1 euro. Je kunt contracten afsluiten met vluchtelingen: we geven je vijf jaar lang de mogelijkheid om hier iets op te bouwen en de lokale economie te laten herleven. In ruil komt er weer leven in de brouwerij. Dat kost niet veel en de maatregel zal zichzelf op veel plekken ruimschoots terugverdienen.”

                    Yanis Varoufakis, ‘Another Now’, Random House.                           Beeld rv

© Humo