Rechts: beeld uit de nieuwe Eén-reeks ‘Arcadia’. © Getty Images, VRT
“Zullen we accepteren dat een drone over onze huizen vliegt om zwembaden te controleren, als een watertekort dreigt? Wellicht wel.” In nieuwe fictiereeks ‘Arcadia’ controleert de overheid zijn burgers: wat ze eten, wat ze studeren. Het kan ons ook nog overkomen, zeggen een sociaal psycholoog en professor digitale privacy. Meer zelfs: het is al aan de gang. “Onze medische gegevens zitten vandaag in een centraal dossier.”
Chloë Stylemans 24-03-23, 14:03 Laatste update: 14:31 Hln.be
Dit weekend komt de
tweede aflevering van de fictieserie ‘Arcadia’ op de buis. In die reeks krijgen
burgers een score en worden ze met een chip gevolgd. Wie binnen de lijntjes
kleurt, heeft het goed, wie buiten de muren van de maatschappij valt minder. En
er lijken parallellen te trekken naar onze samenleving. “In onze westerse
samenlevingen wordt er steeds meer data verzameld”, weet professor Vincent
Naessens, expert in digitale privacy (KU Leuven).
“Vaak gebeurt dat op momenten dat onze veiligheid onder druk staat, bijvoorbeeld na terroristische aanslagen. Dan komen er extra camera’s, vraagt de overheid toegang tot meer gegevens en houden ze statistieken van burgers bij. We zagen hetzelfde bij de pandemie, toen we contactopvolging uitrolden en we via een app konden zien waar gebruikers zich begaven.”
Beeld uit de serie Arcadia © VRT
Vandaag
de dag hoeft dat geen probleem te zijn, maar wel als de overheid al die data op
een hoopje gooit. Een prototype voorbeeld brengt ons bij WO II. Naessens:
“Nederland hield info bij over de geloofsovertuiging van zijn burgers. Het
nazi-regime kwam aan de macht en gebruikte die bestaande data voor een ander
doel: de jodenvervolging.”
“De
wetgeving vandaag zegt dat de overheid data mag gebruiken voor bepaalde
doelstellingen en die worden meestal goed omlijnd”, nuanceert prof. Naessens.
“Maar zoals bij het voorbeeld van de oorlog: die doelstellingen kunnen door
nieuwe wetten aangepast worden. Eventueel als andere partijen aan de macht
komen. Dan krijg je toestanden zoals in de fictiereeks.”
Hier gluurt Big
Brother nu al over je schouder mee. “Het puntensysteem op ons rijbewijs...”
We zagen het natuurlijk gebeuren met de coronapas: die
hield bij of we wel of niet gevaccineerd zijn. “En onze medische gegevens
worden vandaag in een centraal dossier bewaard. Ze zijn al gelinkt aan onze
identiteit, dus kunnen we ze ooit linken aan onze ID-kaart, bijvoorbeeld”,
vertelt prof. Naessens. “Ook de elektronische vingerdruk op onze ID bestaat én
kwam er in de nasleep van terreur. Maar er is nog geen aanslag verijdeld door
dat mechanisme van vingerafdrukken. Bovendien schuilt er gevaar wanneer die
databanken gehackt worden.”
Bij ons zijn er voorbeelden van overheidsinstanties die gehackt werden: de stad Antwerpen, de politie in Zwijndrecht en de administratieve diensten van Geraardsbergen. “Dan kunnen vingerafdrukken nagebootst worden: dat zagen we in Japan waar mensen illegaal toetreden tot een land door een nagebootste afdruk op hun vinger te plaatsen.”
We hebben
vandaag de dag ook al het idee om een soort mini sociale score op poten te
zetten, stipt de expert aan. “Met het puntensysteem op ons rijbewijs: een score
die je krijgt op basis van jouw rijgedrag. Als je dat mengt met andere
gegevens, krijg je iets zoals de burgerscore die ze in China op poten wilden
zetten. De vraag blijft hoever we dat systeem gaan uitrollen.” Zo’n
puntensysteem kijkt naar welke websites burgers bezoeken, er wordt gekeken naar
wie rookt op de tram of wie boetes niet betaalt: daarvoor krijg je minpunten.
Nog in het verkeer: de flitscamera’s in Duitsland die bij een boete een foto van de bestuurder nemen om betwisting te voorkomen. “Zo’n infrastructuur wordt uitgerold voor boetes. Maar na verloop van tijd kan het voor andere doelen worden gebruikt. Dat is een gekend fenomeen, function creep: men bouwt iets voor een bepaald doel en vermits de technologie er toch is, gaat men plots die camera voor andere dingen inzetten. Nu is het voor boetes, binnen een aantal jaar misschien om bewoners te traceren?”
Kunnen we onszelf beschermen? “Dit moet je toch
beseffen”
“Gebrek
aan transparantie door overheden is een groot probleem”, zegt de prof. “Denk
aan de Snowden Leaks uit 2013. Snowden was een klokkenluider die aan het licht
bracht dat de Amerikaanse inlichtingendienst samenwerkingen opzette met tech giants als Google en Apple. Het
doel: onbeperkt toegang tot alle data die de bedrijven over gebruikers
verzamelden. Dat is een voorbeeld van een overheid die niet transparant is over
wat ze met data doet. Ook apps als TikTok, waarbij de Chinese overheid
samenwerkt met technologiebedrijven, zijn zorgwekkend. Overheden kunnen dan
zomaar aan die verzamelde data.”
De
oplossing ligt deels bij bewustwording. Naessens: “We delen via onze smartphone
ook dagelijks onze locatie, die wordt verkocht aan bedrijven. Mensen moeten dat
beseffen en niet onnodig extra persoonsgegevens prijsgeven. Verder ligt de
verantwoordelijkheid bij de overheid. We moeten zo min mogelijk afhankelijk
zijn van Chinese producten en binnen Europa moeten we streven naar eigen
technologie en platformen. Een overheid moet nadenken of ze effectief
toepassingen moet bouwen die zoveel persoonlijke info verzamelen. We moeten
evolueren naar minder dataopslag bij de overheid, in plaats van naar meer.”
We kregen pas een
voorproefje van hoe gewillig we als burgers kunnen zijn
Volgens sociaal psycholoog professor Alain Van Hiel
(UGent) is een controlemaatschappij mogelijk als de collectieve angst groot is.
“Dan laten we meer controle van bovenaf toe en zijn we bereid om enkele
vrijheden op te geven. Als er een nijpend watertekort zou zijn, zouden we een
drone die over huizen vliegt om te controleren of zwembaden gevuld zijn,
sneller accepteren. Bij corona zagen we dat ook: sommigen zagen de maatregelen
als nodig, vanwege de collectieve dreiging: het virus.”
Maar als er geen valide reden is om controle uit te
oefenen, is het moeilijker. Van Hiel: “Zoals een plant water nodig heeft om te
groeien, hebben mensen nood aan autonomie. We worden diep ongelukkig en ziek
als we niet in staat zijn om die behoefte te vervullen. Autonomie betekent dat
we verlangen om te doen en te laten wat we zelf willen, in plaats van dat
anderen ons controleren. Dan is ons welzijn groter. Daarom zou een sociaal
puntensysteem zoals in China de bedoeling was, ons in deze individualistische
maatschappij niet gelukkig maken. We zouden ons er wellicht ook tegen
afzetten.”
Is het wel oké dat we
er zo weinig van wakker liggen? “Er is maar één oplossing”
Een studie van het Pew Researh Center keek naar negentien landen, waaronder België, en de grootste bezorgdheden van hun inwoners. In de top vijf staat klimaatverandering op één, gevolgd door de verspreiding van valse info, cyberaanvallen, economische problemen en virusverspreiding. “Privacy haalt in studies de lijst van bezorgdheden dus niet”, gaat Van Hiel verder. “Moesten we werkelijk bezorgd zijn, dan zat misschien niemand nog op sociale media. Mensen liggen er niet zo van wakker.”
Moest je bezorgd zijn over de controle op persoonlijke gegevens, dan zijn er enkele tips. “Ik vind het belangrijk om een onderscheid te maken tussen wat ik persoonlijke angst en collectieve angst noem. De persoonlijke, bijvoorbeeld vliegangst, wordt door iets getriggerd en kun je ook zelf proberen op te lossen. Dat verschilt van een collectieve angst, zoals de angst voor schending van privacy. Voor dat laatste is er maar één oplossing: Vadertje Staat die privacy moet waarborgen.”
“Zaken
als ‘Mijn Burgerprofiel’ moeten waterdicht zijn. De overheid moet kunnen
garanderen dat die gegevens niet in verkeerde handen vallen en dat ze streng
optreedt tegen cybercrime. Hetzelfde met collectieve dreigingen als oorlog en
recessie: als burger kunnen we daar weinig aan doen. Dus is het geruststellend
als de regering laat weten dat ze zulke zaken zullen aanpakken mocht dat nodig
zijn”, sluit Van Hiel af.
